Toni Halter

Culan da Crestaulta

Toni Halter

Culan da Crestaulta

Grazia fitg

SWISSLOS/Promoziun da la cultura, chantun Grischun

PRO HELVETIA, Fundaziun svizra per la cultura

Fundaziun da cultura Lumnezia

Fundaziun Bischofberger

Fundaziun Winterhalter

Vischnaunca Lumnezia

Famiglias Halter, Vella

Fundaziun von Mont

© 2014 Chasa Editura Rumantscha, Cuira

© Illustraziuns: Alois Carigiet artavels CH

© Fotografia cuverta: Museum Retic Cuira

eISBN 978-3-03845-917-0

Cuntegn

Ils lufs vegnan

Durana

La fiasta dil sulegl

La fuigia

Tier il tat a Crapfess

Ella val dils camutschs

Tiara nova

La gronda letga

Nibels sur Crestaulta

Nua ei Hago?

… ed ils carstgauns s’entaupan

La glisch dil bronz

Glossari

«Sils fastitgs dil bronz»
Text accumpignont da Nicolaus Caduff

Toni Halter (1914–1986)
Biografia scretta da Baseli Collenberg

Ils lufs vegnan

Profund unviern schai sur la val ed ils uauls stermentus ein fittai cun cambrida. L’aurasut misla la marvla dascha, ch’ella ballontscha e sezaccuda. In ramurar reteniu senza miedi e resonanza va d’ina tschema a l’autra e rebatta cun in mét sinzur encunter las preits dil cuolm. Leu sededestan ils spérts dalla stgiradetgna en taunas e cafottas e sepreparan per la gronda attacca. Lur ura ei cheu, ed els ein decidi da far vendetga horribla cun tut quei che viva, respira e lauda la glisch. Zugliai en fols penderli, armai cun sgarscheivla dentadira ed egls camegionts, cargai cun fomaz e ravgia da morders s’avonzan els cul setschentar dalla notg encunter ils reviers sentenziai. Lur burlem fomentau profanescha il ruaus dalla natira, lur flad malmund encuaglia il saung al cavriel tementau. Il tschierv el fistatg gezza las ureglias, stenda ils gnarvs da sia fercaglia e sepeina pil segl. L’entira selva ei en alarm e trembla en freida agonia: Ils lufs vegnan!

Leuora al pei dil Regina, nua che la val seslarga ad in’emprema terrassa, ruaussa il vitg da Crestaulta. La glina ch’ei sesalzada en graschla farcla sur la tschema dil Péz Terri sclarescha la prada runcada e fa che l’avdonza sil crest para da crescher ord siu contuorn sco in igniv dad utschals sin in biet. In tscherchel da mir e palera retegn ses fleivels radis e zuppenta el ravugl dall’umbriva quei ch’ei per ella il pli da nui, las camonas e lur avdonts.

Tontas seras ch’ella ha gia teniu sia cazzola sur la pintga culegna, il daco e danunder da sia vegnida, il co e cum da sia existenza ei restau per ella in misteri. Ella ha viu a secasond carstgauns en biaras cuntradas, sper las rivas dalla mar, sper flums e straduns, en teiss e planivs, mo en in encarden aschi isolau e zuppau sco quel da Crestaulta aunc mai. Sche mo ella savess penetrar tochen egl intern dallas casas e seplaccar cun ils cussadents e vischins entuorn il fiug dalla fueina, cura ch’ils vegls raquentan la detga da lur parentella. Ella ch’ha viu ed observau il serasar dils affons dad Eva sur tuttas parts dil mund dall’entschatta enneu, vegness pusseivlamein da cattar ord lur raquens igl origin e la derivonza dall’ucliva sepiarsa. Aschia sto ella star en marveglias.

La posiziun dil vitg sin in tgiembel cun teissas costas, l’ustonza artificiala che tschincla il marighel da zonas e camonas cun mir e palera, quei ei nuot aparti ella regiun dallas alps. Igl ei il medem principi sco quel dallas palissadas allas rivas dils lags, il principi da segirtad e defensiun. Podà ch’era la glieud ei parentada e discuora il medem lungatg. En mintga cass eis ei in auter raz che quel leuvi sper la mar che baghegia palazs da marmel ed empluna piramidas encunter tschiel.

La glina seretegn en sia meditaziun, pertgei en quei mument ei in avdont dalla culegna sortius dil cumplex d’umbriva e curdaus sut ses radis. Igl ei Ahur, il cauvitg da Crestaulta.

La glina enconuscha quella statura marcanta ch’ei adina davontier, cura ch’ei dat zatgei aparti a Crestaulta. Ella ha viu quei um sco sacerdot sper il crap d’unfrenda, sco ceremoniar sil crest dils morts, sco menader sin sendas nocturnas, sco aunghel e sco demuni, mo mai auter ch’en possess d’autoritad absoluta.

Ahur ei ius in pèr pass epi sefermaus. El mira viaden ella notg e teidla. Lu sestorscha el e pren enta maun ina boffa neiv, lai lischnar ella tras la detta e tuorna a tedlar cun l’entira persuna. Ussa va el anavos enviers il marighel d’umbriva, svanescha e cumpara puspei da l’autra vart. El seferma sper ina zona liunga che stat a pèr ad in’autra, in tec d’in maun dil migliac da camonas. Igl ei il stallaz dil muvel, l’untgida d’unviern dallas vaccas, nuorsas e salvanoris, da quei che nutrescha e mantegn la colonia. Ses pass han alarmau ils animals en curontina. In bischlem sefa udir ed agl esch dalla zona cumpara la statura d’in secund avdont da Crestaulta. La glina enconuscha era quel; igl ei Turac, il pastur.

Contas notgs ha ella teniu cumpignia a quei isolau leuvi silla prada agl ur digl uaul e si per la spunda dil cuolm, cura ch’el vegliava e durmeva sper sia muntanera. El ha buca camona, ni fueina ni letg, sulettamein ina tenda da pials numna el siu agen, e quella va cun el sco la casa dalla glimaia. Nua che la muntanera ha siu muletg, ha Turac sia tenda, ed ussa ei quei ella zona da tiers manedels.

Ils dus umens miran in sin l’auter, miran viadora ella notg sferdalaunca e teidlan. Spetgan els in segn u vulan els lignar il misteri dalla notg dil respir monoton dalla selva? Vonzei dattan els il tgau sco per camond e sespartan in da l’auter.

Ahur svanescha danovamein el marighel da camonas, e la glina sa mirar suenter. Ei va denton buca gronda piaza, ch’ei dat puspei zatgei da mirar.

Da tuttas varts rumpan staturas dad umens ord il garnugl da baghetgs ed umbriva e serasan sur la culegna sco ina garnischun che va sin guardia. Mintgin che sa siu post, e mintgin che sa il pertgei digl alarm nocturn. Ei vegn discurriu nuot, mo las mazzas e lontschas che van cun els paleisan dapli che plaids: ils lufs vegnan!

Ella camona el funs dil marighel, quella cul cavaz dil luf-tscherver sur igl esch, han ins buca purtau igl alarm. Mo ses cussadents han sentiu el vid il moviment dils pass silla neiv tgulonta, e lur raschieni ch’era buca dalunsch digl uaul e ses misteris ei sil fiat s’accordaus al quitau communabel.

Ina femna aunc giuvna, sesend sper il fiug, emprova da calmar siu mattatsch agitau. Igl ei Dursa, la vieua. Il giuven che sesa visavi ad ella ei Culan, siu sulet. Sias canvialas satellas che cumparan ord las mongias dil vestgiu da launa mintga ga ch’el stenda siu maun sur la flomma, e ses egls temeraris che rebattan la glischur dalla burnida tras ina bera da spess cavels ners laian sminar la discrepanza che regia en siu esser giuvenil.

«Jeu temel buc ils lufs, aschi pauc sco ils biars da nos umens, ch’ein sepostai cheuvi davos la palera. Cu jeu pertgiravel las nuorsas hai jeu fatg pli ch’inagada il marsch cun els, cura ch’els vegnevan a seslihond tras la pignola per ir cun ils tschuts. Sas dumandar Turac, sche ti vul buca crer; els ein insumma buc aschi prigulus sco quei ch’ins pretenda.»

Cun tschera stinada carsin’el la mazza da lenn ruver ch’el veva priu orasut la treglia, udend igl alarm. Ei era l’arma da siu bab, surtratga cun puorla e teilas falien dapi ch’il maun da siu patrun era pirius en ina sfendaglia dil cuolm.

Dursa scrola il tgau. Podà che la sort da siu um sventirau, il losch e curaschus Hardin, repassa avon siu spért. Sia fatscha brina, enramada da duas terscholas neras, veva l’expressiun resignada e melanconica. Sias levzas grossas dalla colur dalla rosa tremblavan sco muentadas d’in suspir permanent.

Ell’era buca oriunda da Crestaulta, sia tgina era leu o sur il Rein, silla culegna da Crapfess. Hardin era vegnius per ella, nunditgont la resistenza da sia parentella. El era giuvens e bials, e ses egls resplendevan carezia e fideivladad. Bials onns er’ei stau, cura ch’els vevan envidau il fiug en lur atgna fueina, cura ch’il pign Culan stendeva ses manuts encunter al bab returnont, cura che las femnas dil vitg miravan cun schalusia sil grond catschadur che metteva en umbriva perfin il cauvitg. Ella vev’adina giu il sentiment d’haver in mariu ordvart digl ordinari, in um, che sch’el fuss staus pli tempraus, vess giu las qualitads da menader. Mo lur ventira era stada cuorta. Persequitond in camutsch, er’il temerari curdaus en ina sfendaglia dil Péz Ault. Dapi lu vev’ella sentiu ch’ell’era ina femna jastra, muncond il bratsch vigurus da siu protectur. Stend da siu persei, senza provocar ni sensaziun ni scuidonza, era sia veta turnada sin in vial monoton e ruasseivel.

Siu grond quitau e sulet deletg era Culan. Sche mo el daventava buc in secund Hardin, tertgava ella beinduras, patertgond dallas prigulusas aventuras da siu mariu, e lu puspei riev’ella beada, vesend vid gl’affon ils tratgs carezai da siu bab.

«Ti eis aunc memia giuvens, miu fegl. Ei maunca a ti la possa e l’experienza per da quellas sempitschadas; dil rest sas ti gie ch’igl ei scumandau. Ti eis magari gronds, mo tia fatscha ei aunc fina sco quella d’ina matta. Igl um sto haver barba per ch’el astgi serender sin guardia da lufs. Dai peda e spetga, tochen ch’ins cloma tei. Denton portien quels il buordi che gaudan ils privilegis.» Ed ella patertgava dallas biaras occasiuns, nua ch’ils menaschis cun umens mavan cugl avantatg e la groma, laschond ils rufids allas vieuas.

«Schei ual, mumma, cura che jeu sun gronds, vi jeu mirar che vus stueies buca spitgar tochen la pli davosa, cura ch’ei vegn partiu ora arveglia e dumiec. Mo lu munglass ins buca star en camona, cura che l’avdonza ei en prighel.»

«Ils lufs digl unviern ein auters che quels dalla stad. Con prest fuss ei capitau ina malura en quei stgir e schelau. Buca taluna pli ditg, ti eis aunc memia giuvens.»

Mo Culan taluna vinavon. Vesend la mumma il murteri en fatscha da siu buob, consenta ella finalmein cun in suspir:

«Sche fai tgei che ti vul, mo sappies che tia mumma ha giu malura avunda.»

Culan carsina sia mumma cun in’egliada engrazieivla e leva en pei. Passond sur la sava, sevolva el aunc anavos, schend cun deletg reteniu: «Ina da quellas mazzas fuss ei bein donn da schar sut tregli’en.» Lu eis el svanius ella notg.

Davos l’emprema cantunada seferman ses pass. El sto pesentar si’arma, smenar ella entuorn siu tgau, sco quei ch’el veva buca saviu far el stretg dalla camona. La slontscha mazza, pli pesonta che massiva, schula tras l’aria e setschenta sin in botsch da neiv schelada, smardigliond quel en frina.

«Jeu damognel ella», giubilesch’ei el cor dil giuven, e cun affecziun filiala brauncan ils pugns da Culan la mazza da siu bab. Cun pass precauts s’avonza el viers igl ur dalla culegna. Leu stattan e semovan ell’umbriva dalla palera ils umens da Crestaulta. Igl ei staturas mediocras che vesan struschamein sur ils pals ora. Lur moviments ein temprai sco quels da purs e signuns, disai vid materia pesonta e lavur stentiva onz che vid il svelti mistregn da guerrier e catschadur.

Malgrad che la selva buglieva da selvaschinas, er’ei mo paucs catschadurs da vaglia a Crestaulta. Il quitau pil da viver rentava ils avdonts vid èr e muntanera, vid il dumiesti e cultivau che deva ina caparra pli franca pil paun da mintgadi che la preda fadiusa dalla catscha. Mo ils pli uerts e passiunai eran catschadurs da professiun che prestavan cun artg e cun lontscha lur tribut al menaschi cumineivel. Els eran buca ils pli rendeivels, mo per motiv ch’els vevan dapli curascha ch’ils biars e savevan leger ils fastitgs da tut quei che traversava igl uaul, da carstgauns ed animals, dumbravan els denter ils favori dalla culegna. Per Culan eran els igl ideal en persuna. Siu bab era staus catschadur, ed el vuleva daventar il semegliont. Quei patratg fageva palpitar il cor dil giuvenot che mava per l’emprema gada sin guardia da lufs.

Aunc eran ils umens ruasseivels; lur far e plidar mussava plitost malpazienzia e freid ils peis ch’ardiment da battaglia. Culan festgina da traversar il spazi sclariu dalla glina per contonscher l’umbriva protegenta. El seposta en ina largia, nua ch’el ei persuls e mira sco ils auters viadora ella notg.

El brausel clar dalla glina para la cuntrada sco in lag alpin denter precipezis. Taccaus vid las teissas spundas dil cuolm mira igl uaul sur englar e culegna sco in utschi da rapina cun alas rasadas, promts mintga mument da tschentar sia grefla sin quei ch’ei sepiars en siu revier smisereivel. Mo la selva ei ruasseivla; Culan po mirar sco el vul, el engarta buca la mendra enzenna che tradess il savischinar dil disturbi annunziau.

Cheu auda el pass davos siu dies. El resta nunballuconts vitier la palera per buca vegnir enconuschius. Mo ils pass seferman, ed ina vusch supprimida dat la secca cunzina: «Ins stat buca sulets sin guardia da lufs. Marsch!»

Quei era la vusch dil cauvitg. Dil perplex ch’el ei, vegn Culan buca da dar fei. Mo ils pass vargan senza spitgar in sinzur, e Culan s’allontanescha silla vart cuntraria. El stauscha cuninaga sin in trup da plirs umens. Quels ein denton taluisa profundai ell’observaziun digl uaul visavi, ch’els fan buca stem da siu cumparer. Ischga, il meister dils catschadurs da Crestaulta e favorit dil cauvitg, muossa cun in maun viers ina largia ella spunda selvusa, nua ch’el pretenda da ver viu in’umbriva a seballuccond. Culan ei sil fiat tschaffaus dalla medema marveglia, pertgei nua che Ischga muossa cul det, sto ei esser zatgei. Ussa! Da pliras varts audan ins il medem sproposit. Agl ur d’in fistatg san ins observar in moviment d’umbrivas. In mument semova quei envi ed enneu sco in sault da striegn. Lu sedistacca ei digl ur digl uaul e s’avonza en corda tras la cultira sclarida.

«Ei vegnan!» tuna ei sco ord ina bucca, e tras ils trops dad umens va in moviment resolut. Tgi sestenda, tgi seplacca, e las vuschs supprimidas daventan pli francas e fermas.

Las umbrivas cumparan gia sil tgiembel visavi. La corda seretegn e daventa marighel. Ussa pon ins distinguer clar e bein las fuormas scursaladas e schentgas dil luf. Igl ei in grond rosch, mo da dumbrar eis ei buca raschieni muort il constant moviment dil smugl. Mo quel ch’ei alla testa, il menader dalla banda, stat eri. El para da respirar cun liungs tratgs il fried da carn e veta neu dalla culegna, il qual va sco in balsam tras siu tgierp fomentau. Tuttenina entscheiv’el ad urlar, in viers stendiu, lamenteivel ed irritau. Ils auters calan immediat da saltinar e s’accordan al concert da snuezi.

Davos la palera sedrezzan cavels ad ault, e beinenqual canviala gnarvusa obtegn ina feffa da pial gaglina. Igl urlem secalma sco per camond, e las bestias ein stulidas, sco laguttidas dalla surfatscha. Culan ei sin duas da crer, ch’ellas seigien turnadas danunder ch’ellas eran vegnidas, ch’el auda neu da tschella vart dalla culegna rueida da surpresa. Ils lufs eran dai davos il tgiembel giu, attaccond la preda da lur ravgia el dies. En in batterdegl ei tut en moviment. Ins auda la vusch dil cau a dend camonds ed il tgulem da pass ella neiv sferdalaunca. Culan fa sco ils auters e cuora dalla vart dil pli grond spitachel. El vesa, co ils pli capavels tarmettan lontschas e paliats e mogns da crap sur l’ustonza, auda il tahegiar dallas bestias e meinsvart in berghel murtirau dad in che ha ina lontscha u in paliet da crap fitgau en siu fol, mo sez vegn el da far nuot. El ha era buca las armas sco tschels. Tgei san ins far cun ina suletta mazza en in cumbat sin distanza? Inaga sdermenau, ed el vess ils mauns vits! Il giuven sesenta sepiars, nunuerts per la situaziun e sedamonda, sch’el vessi buca fatg meglier da star a casa. Ord sia fatscha gagliarda ei igl ardiment stulius per far plaz all’expressiun da malaveta e setrumpada. Senza ch’el s’encorschi croda el ord il tact dil moviment general ed ei en peis a quels che lavuran. «Tamazi che ti eis in», bergla in um ch’ei enten vargar scarpitschaus en sia mazza. Per cletg semeina el buca entuorn per intercurir igl impediment, pertgei Culan ha enconuschiu vid la vusch, ch’ei era Ischga, il catschadur versau, ch’el admirava il pli da tuts muort sia fermezia e curascha. Indecidius sco el ei, drezza el ses pass naven digl ur viers il maguol dalla culegna. Beingleiti sesanfla el ell’umbriva dallas camonas. El fa buca stem che tuts ils eschs-casa restan serrai, ch’el ei il sulet che va a spass silla culegna periclitada. El sa denton ch’el ha buca da far bia pass pli, ed el ei davos escha protegenta sco ils auters da sia posa.

El ei ual semenaus entuorn la cantunada che sbucca ella streglia da sia casa paterna, ch’in’umbriva setta cun tala vehemenza sper el vi ch’el ha tutta breigia da salvar la ballontscha. El ha sentiu clar e bein il stausch d’in tgierp massiv a strihond sias combas. Sch’el fuss curdaus per tiara? El ha buca temps da patertgar pli anavon; la reacziun instinctiva ha fatg semenar el cun vehemenza silla vart dil stausch fugitiv. Avon el stat in luf cun egls sbrinzlonts, pinaus per l’attacca perfida el dies. Omisdus ein surstai, mo Culan ei pli sperts che siu adversari, e la mazza da ruver setschenta silla totona dalla bestia, avon che quella vegni da far il segl. In ratg d’agonia tradescha la fin digl animal scarpont. Mo las fridas da Culan crodan aunc sco da scuder silla massa indistinguibla avon ses peis.

Cheu schlueta ina secunda umbriva tras la streglia, ed il griu che suonda, ei in griu da Culan. Zanua veva l’ustonza ina ruosna – in pal ch’era marschs – in crap ord siu esser ed il ratg digl animal curdau veva mussau la via al suandont.

Culan senta ina sgarscheivla dolur el bratsch seniester, senta en fatscha il flad tarladiu e tahegiont d’in luf ch’ei a dies. Il griu da carstgaun fa sluccar per in amen la snueivla dentadira. Culan vegn da sefar libers e smeina sia mazza sco in desperau. El senta buca pli il mal, el senta mo ch’el ha ina mazza enta maun ed in assassin ella cavella. El auda vuschs dad umens e femnas che confundan cun la sia, e lu sa el da nuot pli.

Cura ch’el arva puspei ils egls, eis ei clar bi di. El mira en fatscha a sia mumma che stat cun in piez sur il bratsch en schanuglias avon sia treglia da mescal. Ils emprems plaids che vegnan sur sias levzas februsas pertuccan ils lufs: «Cons ein restai?» La fatscha murtirada dalla vieua sesclarescha, vesend siu fegl tier schientscha, e mond cul maun sur siu frunt di ella sut vusch per che negin audi: «Culan ha sturniu persuls pli biars che tuts ils auters ensemen.»

Culan siara ils egls cun in surrir fugitiv sillas levzas, e sia mumma ei perschuadida, ch’el miera buc.

Durana

Ferton che Dursa vèglia sper la treglia dil pazient fantisont, contemplan ils avdonts da Crestaulta ils fastitgs dalla battaglia nocturna. Uss che l’alva dil di ha spuentau il prighel dalla culegna, astgan era femnas ed affons passar ord lur camonas e prender part dil spitachel communabel. Ils dus lufs da Culan ed il tierz ch’il marti da crap dad Ischga veva terrau davon la palera ein exponi avon la truasch dil cauvitg. Pign e grond sefan vitier per mirar e tuccar las trofeas, e la fama pren il raquent dil succediu sin sias alas e derasa el en in gienà en tut las casadas. Tgi smarveglia e selegra, tgi marmugna e sevila, ed auters scrolan il tgau e van cun tscheras pensivas per lur fatg.

Dils lufs havevan ils biars in tanien respect ch’els san buca capir che mo forza da carstgaun hagi pudiu stizzar il fiug en quels egls ravgiai. Tener giu da dies e spuentar, quei era stau tochen ussa la mira digl alarm nocturn. Sapocu capitava ei, ch’ina bestia pigliava ina stecca da num. Cura ch’ins haveva avon in pèr unviarns viu a mond in luf blessaus naven dalla collina ed anflau la primavera sissu sias restonzas sbluccadas e sblihidas agl ur digl uaul, era quei stau ina surpresa, ed ils umens eran sedispitai, qual dad els che hagi il meret da quella curdada. La finala vevan ins contribuiu la fatga valenta al cauvitg, e dapi lu paradava il cavaz dil luf cun la massiala fessa vid la camona d’Ahur.

Ch’in mattatsch aunc buca carschiu, ina persuna che vess per dretg e raschun s’udiu davos escha serrada, era vegnida d’umbrivar il renum dil cauvitg, gliez pareva els egls d’enqualin ina blasfemia. «Quei munta buca bien», schevan ils vegls, «sch’ei vegn adaquella che la buobanaglia survarga ils umens; nus vessen buca duvrau riscar zatgei semegliont.»

Las femnas sburbatavan manedel, rugadond la burnida dalla furnascha: «Pli baul unfrevan ins ina nuorsa als spérts malmunds, per ch’els sequietien e tuornien anavos en lur cuvels, oz sturneschan ins els. La vendetga dalla selva vegn a vegnir sur da nus, ed entschiet ha ella gia.»

Ed ellas patertgavan da Culan e rugavan ils spérts offendi, ch’els prendien lez e schanegien lur atgna feglialonza. La camona dalla vieua era nunmulestada da visetas, e Dursa stueva mirar sezza co ella vegni da curar siu mat temerari.

Tut auter tunava ei denter la giuventetgna e mattitschaglia. «Ussa vesan ins», schevan els, «che bia dallas praulas ein flausas. Ei drova mo curascha ed inschign, e lu ein era ils animals dalla stgiradetgna buca nunsurventscheivels.»

Senza respect ziplavan ils buobs vid ils fols dallas bestias, devan culs peis encunter las gnaffas da snuezi e fagevan in sault da gomias e ghegnas entuorn las restonzas freidas dalla mort. Els vevan reconstruiu la lutga da Culan, sefundond sil raquent dil cauvitg, il qual era staus igl emprem um sil plaz. El vev’udiu il griu neu dil marighel da casas, era, sminond buca bien, currius neutier e veva anflau denter dus lufs sturni il mattatsch senza schientscha. Mond suenter ils fastitgs vev’el anflau la ruosna ella palissada e capiu la situaziun. Pils buobs era Culan in herox, ed aunc dapli, els vesevan en sia aventura in muossavia pigl avegnir: Schar liber in’entrada als lufs e far els nunnuscheivels dafertontier ch’els sefuritgavan tras la ruosna. Quelluisa duevan las sgarscheivlas notgs da lufs piarder lur aspect malmaneivel, semidar en in triumf dil carstgaun sur la selva raffonta.

El clar dil sulegl era quei tuttavia sempel e plausibel, e per mussar ch’els temien buca stel e fussien el cass d’exequir lur plan mo els, turnavan els a far sco sch’ei fuss, concludend lur scena cun bastunar las paupras bestias pendidas.

Denter il marighel da giuventetgna sesanfla era Durana, la feglia dil cauvitg. Ell’ei ina buoba carschida, mo siu cunfar ei quel d’in affon. Ses egls sincers e plein veta paran d’envidar ora ses camerats, e cura ch’ella ri, semuossa davos sias levzas cotschnas ina retscha tarlischonta da dents alvs. Ella ei la regina denter il mattitschem, adina promta da far da stroli e mai en perfetg, cura ch’igl ei da dar plaid e fatg dalla catavegna. Oz eis ei buca il mument da far grondas interpresas; mo da festivar la victoria nocturna astga Durana buca muncar.

«Quella gada fetsch jeu Culan», declara ella a sia cumpignia. «Vus fageis ils lufs, mo bein capiu, jeu sedostel lu per mia pial.» Buobs e mattatschas svaneschan davos las camonas, ferton ch’ella sesprova da passar sur la via vi sco ina persuna che smina nuot dil mal. Tuttenina schlueta in affon ord ina streglia ed emprova enten vargar speras vi da stuschar ella en la neiv. In secund vegn ord in’autra e fa il medem, in tierz ed in quart senezegian da siu embrugl per dar a dies ad ella e concluder igl exercezi cun la victoria dils «lufs». Durana sedosta cun peis e mauns, ri e grescha e sto la finala tuttina far enconuschientscha culla neiv e sedar per piarsa.

En quei mument vegn Ischga dalla via neu. Sia cumparsa ferma e massiva cul pass slihont marchescha il catschadur da professiun: El ei in um giuven biebein els trenta, e sia barba bein scultrida lai sminar, ch’el sesenti aunc ella flur dils onns. Gia d’in mument ha el observau il cunfar dalla mattatschaglia, ed a siu egl attent ha ei dau pign fastedi da tschaffar la situaziun: Cheu vegn ei festivau Culan e buc in auter. La fatscha dil catschadur sestgirenta, ses egls obtegnan ina tarlischur fuostga. Mo sil fiat sesclarescha il nibel, ed Ischga para da guder il spitachel giuvenil. Cun in segl eis el vitier il marighel, dosta il migliac dils agressurs ed aulza la mattetta si da plaun.

«Tier la bravura da Culan drov’ei era igl um che pren si da plaun ils blessai», di el cun fatscha rienta, fagend sco sch’el vess l’intenziun da purtar la giuvna ella casa da siu bab.

«Pilver», excloman in pèr mattatschs, «quei vein nus emblidau.» Ed els vessen bugen aunc mess vitier ch’els fetschien aunc inaga, e ch’els hagien era per quella rolla ina persuna, mo cheu vesan els, ch’il catschadur ha viult il dies a lur societad, e ch’el para d’haver egls ed ureglias mo per Durana. El ha aunc adina la giuvna sin bratsch, e tut a discurrend e riend s’avonza el cun ella viers sia camona.

Durana ha schau plascher il spass, mo vesend ella ch’ella vegn isolada da sia societad, sesprova ella da sefar libra. Mo la brancada dil catschadur sesiara mo aunc pli fetg entuorn siu tgierp giuvenil. Ella senta, che sias forzas tonschan buca per sluccar il cadenatsch da gnarva virila, e ses egls tementai enqueran agid d’ordeifer. Ella vesa ses camerats a mond in ord l’auter sco suenter in giug disturbau, vesa la fatscha dil catschadur che ha calau da rir, che resplenda in’ardur da pissiun selvadia, ed ell’entscheiva a grir d’anguoscha e disgust.

«Jeu hai bugen tei», auda ella la vusch dad Ischga a scutinar en sias ureglias, mo ella grescha vinavon, sgrefla e sbatta, tochen ch’ella ei libra. Senza mirar entuorn cuora ella anavos tier sia cumpignia, laschond il losch guerrier a mesa via. Quel dat in sguard examinond sin siu contuorn e palandra encunter l’entrada d’ina camona. Paucs han fatg persenn si’aventura, e sch’els han, ses plaids ha negin udiu, forsa gnanc Durana buc. Si’egliada da sprer ha denton buca pudiu penetrar ils barcuns e las orvas profundas, ed aschia ha ella buca viu la fatscha da Turac ella zona da nuorsas. E sch’ella vess cattau ad agur ella, siu surrir fugitiv sillas levzas vess ella pér lu buca fastisau.

Durana ei cuninagada tschinclada da ses cumpogns. «Pertgei has dau is? Tgei ha el fatg a ti?» empiaran zacons en ina. «Nuot ha el fatg», rispunda ella distracta. «Tscha, lein far aunc inagada da lufs!» Mo ses plaids anflan pign resun. Il giug ei disturbaus, enzatgei jester ei passau sco ina umbriva denter els e la giuvna.

«Jeu stoi ir», di il grond dils buobs, ed en pign mument ei tut spatitschau. Durana ei persula sil plaz da giug, e per l’emprema gada en sia veta sesent’ella bandunada e da negin. Ella ha che siara ella gula, pudess bargir e sa buca pertgei. Plaunsiu sediregia ella a patertgond encunter la camona paterna. Leu semett’ella sil baun da ruver sper la fueina e sescaulda.

«Has freid avunda?» fa la mumma, ch’ei fatschentada da preparar il gentar. «Jeu hai freid endadens», rispunda Durana cun tun absent. Lu vegns ti malsauna», di mumma Rasnel, fixond siu affon cun egliada examinonta.

«Na, buca gliez», scrola Durana il tgau, rugadond la burnida cun in stumbel d’in rom.

«Ha zatgi fatg mitgiert cun Durana», empiara ussa la mumma cun in accent da cumpassiun, laschond ruassar la palutta che turschava la buglia d’arveglia.

«Gie», vegn ei sur las levzas dalla giuvna.

«Pertgei vas adina culs buobs, sche ti sas co els ein?» continuescha la mumma cun in tun pli admonend che cumpassiuneivel, secartend d’enconuscher la raschun dalla malaveta affonila.

«Igl ei buca stau ils buobs», replica Durana ed entscheiva a singluttar. Rasnel surstat. Cun scarps e cun lamentaschuns eis ella disada davart da sia buoba, mo cun larmas buc. Ella tschenta il ruog maneivel dil fiug e s’enclina sur siu affon.

«Tgei maunca ei, Durana?»

«Jeu detg buc.»

Ils mauns ruhs dalla femna carsinan las vestas cotschnidas e siu flad cauld fa luar la cambrida sils cavels dalla buoba. Tras siu tgau van da tuttas sorts patratgs; ella ei era stada giuvna e sa s’imaginar ils stempraus dalla primavera che s’annunzia.

«Has viu enzatgei mitgiert?» damond’ella cun malruaus. Durana scrola il tgau e bragia senza retenientscha. Ussa semetta la mumma sin baun sper sia feglia e siara quella en sia bratscha.

«A tia mumma astgas ti dir tut, mo fai dabot, il bab sa arrivar mintga mument.»

«Ischga!» Il plaid ei mitschaus sur sias levzas, senza ch’ella vegli, denter bargir e singluttar.

«Ischga?» repeta la mumma, e siu frunt setila en fauldas. Tgei pomai duess quel haver mess en peis a Durana, igl amitg favoriu da siu bab.

«Ha el sevilau sin tei?»

«O per lez sevilar! Mo el ha priu mei sin bratsch e detg…» Durana sescrola, sco sch’ella vesess aunc adina la fatscha dil catschadur a sepusond sur la sia.

Finalmein sequieta ella e finescha siu raquent. Rasnel ha fastedi d’anflar il plaid liberont che mass a prau cul sentir d’in affon e culla criua realitad dalla veta. Ses patratgs surseglian e seconfundan, ein baul dictai dil cor e baul dalla raschun, e la finala sa ella sezza buc da quala vart ch’ella stat, tschentond ella la damonda:

«Has detg mitgiert ad Ischga?»

«Nuot hai jeu detg ad el, mo griu hai jeu e sbattiu cun peis e mauns.»

«Gliez ei stau endretg. Igl auter astgas ti buca prender si memia grev quei schabetg. Emblida ei, e fai sco sch’ei fuss buca stau. Ti sas gie, co Ischga ei, ch’el fa bugen in spass ed ina bahaultscha.»

Durana mira sin sia mumma cun egls surstai. Ella vess spitgau in auter cunfiert. Sin sia fatscha flurenta e cotschnida setschenta l’umbriva d’ina emprema setrumpada. Cul dies dil maun schigent’ella ils fastitgs da larmas ord ils egls e di cun accent stinau: «Ischga hai jeu mai pudiu ver, ed ussa odieschel jeu el pér da dretg.»

Rasnel fa buca risposta sin quei puntili affonil, mo semettend puspei alla lavur, sto ella senza vuler s’occupar da ses plaids. Ha siu affon forsa tuttina in stel raschun? Pertgei ei Ischga sils calcogns da siu um, e tgei muntan ses fers dad oz? Ch’el ei ambizius sa ella, mo ch’el fuss sempels leutier, gliez savev’ella buc. Dapi che Hardin ei buca pli, vala el per il capo catschadur, pil successur predestinau d’Ahur. Gie dapi che Hardin…

Ella vegn interrutta en ses patratgs entras l’arrivada da siu mariu. El plaida pauc sco il solit, dat in’egliada sin dunna e feglia e seplacca lu davos la meisa da crap. Rasnel tschenta sin meisa il ruog cun buglia d’arveglia lumiada en latg. Igl ei ina tratga criua temprada sper il fiug.

Durana pren giud cruna ils tschaduns dad ies ed ina buccada paun dumiec, la tschavera ei pinada. Ahur maglia da gust. Il saun miers ed il plascher dalla maglia sminueschan si’attenziun, da maniera ch’el resta tschocs per quei che stat scret sillas fatschas da sias duas femnas. Rasnel targlina buca da prender il plaid per segirar al discuors in’autra direcziun:

«Tgei lavur ha reteniu Ahur aschi ditg naven da sia furnascha», empiara ella rumpend il silenzi.

Ei va in mument, avon ch’il cauvitg fetschi feda dalla damonda.

«Hai giu in disput pervia da Culan», rispunda el vonzei.

«Ella zona da vaccas?»

«Gie.»

Pli bia ughegia Rasnel buca da dumandar. Las fatschentas dils umens ein adina misteriusas. Sch’ei plai denton ad Ahur da plidar, sche plaida el era senza ch’ins empiari.

«Hai salvau ad el la veta per la secunda ga», fa el, sco sch’el tschintschass cun sesez. «Prender el ord treglia e ligiar el sur notg vid il ruver sil crest dils morts, quei levan ins far cun Culan. Sch’el era buca scarpaus u schelaus l’autra damaun – morts fuss el gie staus en mintga cass lu gie, lu vess ins graziau el, priu el per in amitg favoriu dils dieus, per in affon dil sulegl, cura ch’el era morts…

Mo Ahur ha teniu culs vivs.»

«Pertgei pomai dueva Culan murir», fa Durana cun smarvegl.

Ahur fa plaun da rispunder, malgrad che la risposta schai damaneivel. Tgi che sefutra d’in scamond a Crestaulta, sto quintar cun in dir castitg, quei ei enconuschent. Mo da quei che tut sa, explichescha il cauvitg buc. Per da lezzas caussas ein ses plaids memia scarts. Sch’el stat tonaton per dir enzatgei, sche ha el in auter plaid silla lieunga. Mo cheu vegn Rasnel ordavon ad el cun la damonda:

«Tgi ei stau il pli nausch?»

«Ils vegls oravontut, els eran stigai d’enzatgi, probabel dallas femnas.»

«Ni dad Ischga?» excloma Durana cun vehemenza.

«Ischga era buca presents», replica Ahur plaunsiu, ei fuss denton stau meglier per Culan, sch’el vess sturniu mo in luf e buca dus.»

Cun quei ei il discuors a fin. Il cauvitg banduna la camona e va dalla via si. Ella cantunada, nua ch’ils affons vevan termagliau avon in’uriala, semeina el a seniester e svanescha ord vesta als egls ch’observavan ses pass tras ina sfendaglia dall’orva.

«El va tier Culan», di Rasnel cun ina certa malaveta.

«Lu mon jeu era», fa Durana, tschentond il maun silla falla digl esch.

«Durana stat cheu», decida la mumma cun in tun detschiert. «Mira leu tgei lavur che spetga nus.» Ed ella muossa sin in migliac launa che schai sin baun-treglia.

Mumma e feglia fan silenziusamein lur lavur. La rucca serrada sut bratsch, muentan ellas la detta, ferton ch’il fil che penda ell’aria, seturnond entuorn sesez, festgina da plegar il filau insurin. Durana ei buca leu culs patratgs e siu maun alterau lai mitschar enqual gnoc sil spiel. Rasnel s’encorscha quei, mo ella sesenta en quei mument buca cumpetenta da far reproschas a sia feglia.

«Esser cauvitg ei buc aschi lev, sco quei ch’ins manegia», entscheiva ella vonzei, plidond plitost cun sesezza che cun sia feglia. «Jeu quetel ch’el seigi buca pli il medem sco pli baul.»

Durana fa buca fei sissu, e la mumma continuescha:

«In um ei mo paucs onns el miezdi da sia possa. Lu ha el bi dil far, tochen ch’el ei il pli ferm e gagliard da tuts e sia fatscha ei tarlischonta sco il sulegl dalla damaun. Mo cura che quels duns sbliheschan e s’envidan tier auters, lu drov’ei prudientscha per semantener.»

«Pertgei plaida mumma aschia?» empiara ussa Durana.

Rasnel targlina in mument. Igl ei bia pli sempel da plidar cun sesez che da formar ses patratgs per l’entelgientscha d’in auter.

«Igl ei prigulus pil cauvitg dad esser d’in’autra raschun ch’ils biars – jeu manegel pervia da Culan. La raschun dils biars ei la voluntad dils dieus, e tgi che s’oppona a quella va empaglia.»

«Ahur ei in amitg dils dieus e Culan era», replica Durana cun la perschuasiun da sia giuventetgna.

«Quei ei semussau per memia, ton tier in sco tier tschel. Sche Ahur fuss buca staus in favoriu dils dieus, vess el buca giu ton success en sia veta, vess el buca terrau igl uors e capricorn e dumignau mo cun paucs umens ils rubadurs da Pilac che vevan attaccau nossa muntanera. E Culan, sch’el fuss buca staus en mongia culs dieus, sche vess el franc buca surviviu l’alva da quest di. Mo sas bein, ch’ei dat buca mo dieus dalla gilsch, ei dat era da tschels, ils spérts dil cuolm, ch’avdeschan en taunas e sfendaglias, che han la notg e la nebla, la neiv ed il glatsch sco trabants. Quels odieschan la glisch, il sulegl e la calira; els odieschan era las fatschas rientas ed ils cors ventireivels dils carstgauns. Els han la scuidonza per mumma ed il dargun cun siat tgaus per bab. La primavera, cura che la neiv stulescha, buorla el gie dalla gretta, ch’ei strembla en tut la val. Lura seretila el els cuvels da neiv perpetna, nua che negin human ughegia da tschentar siu pei. Mo ils affons da sia dunna, lezs giran per la tiara entuorn, encurend sin sendas e trutgs, sin pradas e pastiras, gie perfin ellas camonas dil vitg, da metter a frusta ils ventireivels. Ils nauschs e scui denter ils carstgauns ein ils favori da quels spérts. Els respiran lur tissi e daventan plaun allaga lur servs e manuals.

Els odieschan tut quei ch’ei clar e buntadeivel, perquei ch’en lur cor eis ei freid e stgir sco el cuvel dil dargun. Capeschas ussa, pertgei che la raschun dils biars, ei la vusch dils dieus? Pertgei ch’igl ei prigulus da leventar la scuidonza dil concarstgaun e da far resistenza a ses giavischs?»

«Jeu capeschel», replica Durana cun in accent da malaveta, «ch’ei fuss meglier d’haver negins inimitgs. Mo endi san ins star sil cunfin denter glisch e stgiradetgna aschia, ch’ins leventa l’aversiun ni dad in ni da tschel, ch’ins ei ni caulds ni freids e tuttina buns e ventireivels?» «Quei san ins, sch’ins setegn adina dalla vart dils biars e dils ferms. Ahur vess duiu unfrir Culan e salvar la confidonza dil vitg!»

«E jeu?»

Quella damonda haveva Rasnel buca spitgau. Malgrad ch’ell’ei temprada, sesnuescha ella avon il plaid che lischnass bugen sur sia lieunga.

«Ti…?»

Ella s’interrumpa e mira davongiu, perquei che l’egliada franca digl affon innocent ha mess ell’en embrugl.

«La tatta ha adina detg, ch’ils spérts dalla glisch seigien pli ferms che quels dalla stgiradetgna, e che quels che stettien fideivels ad els mondien buc alla malura?»

«Co eis ei iu cun Hardin? Lez era in dalla glisch sco Ahur e Culan, sco ti e jeu e tut nos amitgs, ed el ei ius a frusta, curdaus en ina sfendaglia dil cuolm che negin ha viu pli ses fastitgs. Ei dat loghens e muments, nua ch’ils buns spérts ein buca el cass da proteger lur favori dalla vendetga dils nauschs.»

«Jeu sai aunc da Hardin, ch’el vegneva a vitg tier nus e ch’el prendeva mei en ses mauns, fereva mei in toc ad ault e turnava a pigliar mei sco da pigliar ina plema. El veva cavels tschuors ed in egl serein e buntadeivel. El veva bugen nies bab e scheva adina: Lai ual Ahur, quei cheu dumignein nus schon!»

«Precis aschia, ed il davos ha ei dumignau el. Gie, sche Hardin vivess! Schegie pli giuvens che bab, er’el attaschaus a lez sco in frar. Ed el era il pli ferm e gagliard um da l’entira culegna. Ahur ha piars cun el siu maun dretg.» «Co eis ei propi schabegiau quella malura?»

«Quei era igl atun, cura ch’ils animals dalla pezza ein stagns e grass. Els eran i a catscha, Ahur, Hardin, Ischga e siu bab Zul, morts gl’atun vargau. Il vegl ed il giuven vevan catschau ils camutschs giu dallas bleissas, Ahur e Hardin eran stai sin posta, bab el fistatg dalla zundra, Hardin ella preit dallas umbrivas, nua ch’il torrent dil cuolm ault sederscha e sgarguglia a val tras smisereivlas cafottas. Mobein, Ischga e siu bab ein arrivai zacu tut a buffond tier Ahur ed han annunziau ad el la disgrazia succedida. Vulend Hardin better la lontscha suenter in camutsch ch’era sefermaus sin in grugn sut el, eis el lischnaus e curdaus ella profunditad. Ahur ei secapescha serendius immediat sil plaz, mo el ha viu ch’ei era nuot da spindrar, gnanc la bara buc. Hardin era curdaus el letg dil torrent, ch’ei en quei liug in’immensa sfendaglia, stgira sco la bucca luf. Giudapeis al precipezi eis ei in vadretg che zuppenta sia sortida, da maniera che tut encurir era van. Il gagliard ei s’exponius al bratsch vindicont dil spért dil cuolm, il patrun dils camutschs che ha siu cuvel ella preit nera, e quel ha stuschau el surengiu, pertgei sco Ahur ha adina detg, era il post bein spuretgs mo buca prigulus per il pei segir da Hardin.»

Durana ha tedlau il raquent ch’ella veva udiu per la contavla gada cun attenziun particulara. Sia fatscha era daventada pensiva, tschentond ella la damonda:

«Haveva Hardin inimitgs?»

Rasnel ei surstada da quella damonda. Prendend puspei a mauns la lavur, replica ella suenter in mument:

«Ils catschadurs vegnan odiai dils spérts dil cuolm.»

En quei mument sesarva igl esch, e sur la sava vegn Ahur – suandaus dad Ischga. Ils dus umens ein dalla megliera luna ed Ahur salida dunna e feglia culs plaids:

«Culan ei a metsch; il tissi dalla miersa ei sortius da siu tgierp cun la suada ch’el ha fatg.»

«Il bratsch vegn a restar pli fleivels, mo el sa tschintschar da cletg, ch’igl ei buca iu mender», aggiunscha Ischga cul tun da deletg cumpassiuneivel.

Ils dus umens paran d’haver ina lavur avon maun. Senza far pli bia feda dallas femnas seprovedan els cun mogns e sugas e bandunan la camona.

Il derschalet che schischeva sur la culegna era untgius. Culan ei serestabilius senza donn da sia nauscha aventura, e la glieud ha vertiu quei senza murmignar.

La fiasta dil sulegl

Ils dis vargan. Ils pégns garni da neiv e cambrida sescrolan sut il flad tievi dil favugn e daventan puspei verds. Il cuirass da neiv e glatsch seslucca e sesligia en steilas daghirontas, en uals giubilonts, che meinan las restonzas dalla criua stagiun ella mar lontana. Ei para prest in siemi nunver, che las passidas da lufs hagien profanau las spundas migeivlas entuorn l’avdonza da Crestaulta. Agl ur digl uaul e sils spundivs cumpara il terrein, e la flur peipulein ed il zenn violet annunzian gia la nova verdur. Il sulegl infirmiu ei sin via da retuorn, ed ils avdonts da Crestaulta dumbran ils dis ch’el betschi lur collina cugl emprem radi neu dil grep Signina. Dapi igl interval da duas glinas pleinas veva il cuolm sidavon privau els digl aspect dalla levada, ed il di che quei impediment era surmuntaus valeva per calonda matg, per l’entschatta digl onn niev.

Uss er’el cheu, il di desiderau ed unic el tscherchel digl onn. Ei era in di da fiasta, animaus dil deletg da viver, cargaus cun fuormas culticas, mo era sensibels sco buc in auter alla stgira superstiziun. Il sgol digl utschi, la muntada dil fem sur il crap d’unfrenda, la cuorsa dils nibels e tschien autras caussas eran pugns d’emprova per engiavinar il futur.

Sco da vegl usitau havevan ils avdonts da Crestaulta spitgau l’arrivada dil sulegl niev sil crest dils morts. Il crap d’unfrenda, in granit da Patnaul, ch’il glatscher veva scargau sil tgiembel d’ina morena, era tschinclaus d’in caset da lenna secca e sterpa. Il bov d’unfrenda pelitgava vid la lenna cavegliada, ferton ch’ils avdonts semess en schanuglias spitgavan il signal dalla glisch.

Sco aunc bein enqualga, cura ch’ina nebla da favugn ei sidavon, sesaulza il sulegl en splendur fuostga sur il cuolm. Quei ha per suandonza ch’era il griu da beinvegni ei pli tempraus e pallids. Cura che la frida dil cauvitg sdreina mo a mesas il bov, che quel croda en schanuglias e la finala silla vart seniastra, eis ei caussa fatga per la pli part dils presents: ei dat buc in bien onn. Denton va la funcziun sacrala vinavon. Il saung digl animal cuora sur il crap sogn, sefermond ellas encavas da sia surfatscha. Da nov eis ei siat che han obteniu pauc u bia dil suc d’unfrenda. Quei ei in bien resultat e munta cletg. Ahur pren in schatg ord scadina dallas siat fontaunas. Il rest vegn springius sur ils tgaus dalla raspada. Cura ch’il fiug ei envidaus e las flommas dils treis casets s’embratschan sur la carn oduronta, paran ils nauschs presentiments dad esser stuli. Giuven e vegl giubilescha, s’embratscha e saulta entuorn il fiug che munta per els la veta e la segironza dil schurmetg divin.